Tekst av Ådne Dyrnesli, redaksjonen
«Byen Lübeck» er eit 3,4 meter langt litografi frå 1855, som skildrar den tyske byen med vanvitige detaljar og omhug. Det er ein tru kopi av originalentrykket, eit tresnitt av Elias Diebels frå 1552. Originalen finns det berre to av i verda.
Det skjøre papirverket er del av utstillinga «Gothic Modern» i Nasjonalmuseet, men før det skulle ut i utstillinga måtte det konserverast. Mellom anna ved å vaske det i vatn.
– Eg tenkte at ei våtbehandling kunne gjera bildet meir synleg, fortel konservator Marie Kleivane.
Men går ikkje papir i oppløysing om du legg det i vatn?
For å få svar på det byrjar vi på byrjinga:
Tørreins med svamp
Heile trykket var limt på eit lerret, som hadde byrja å smuldre opp i kantane. Før Marie Kleivane kunne våtbehandle papiret måtte ho fjerne lerretet.
Fyrst reinsa ho trykket med ein sotsvamp, for å fjerne smuss og sot på overflata.
– Det er ein spesialsvamp som er mykje brukt i papirkonservering fordi den er effektiv og ikkje smuldrar opp, fortel ho.
For å unngå at støv og rusk skulle drysse av vidare i prosessen støvsugde ho også baksida av lerretet.
Fjerning av lerret
Så kunne ho sette i gang med å fjerne lerretet.
– Her måtte eg finne eit hjørna som hadde losna, og så dra lerretet av, forsiktig, i lange banar.
Nokre stader var papiret så skada at det blei med når ho drog av lerretet. Då klipte ho lerretet opp i bitar og la dei i konvoluttar som ho merkte godt. På den måten kunne ho lett plassere dei tilbake på rett stad.
– Då lerretet var fjern brukte eg ein mjuk børste til å fjerne støv og tørka lim frå baksida av papiret, seier Kleivane.
Oppdeling
Sidan verket er over tre meter langt, lurte Marie Kleivane litt på korleis ho skulle få vaska det. Det lengste vaskekaret er nemleg berre to meter langt.
Ho fortel at verket består av sju papirark som er limt saman, merka med I-VII.
– «Heldigvis» var verket så skjørt at det hadde delt seg mellom ark II og III. Det gjorde at vi kunne vaske blad I-II i eitt kar, og blad III-VII i eit anna.
Vasking
Dei oppdelte arka blei så vaska i mellom tre og fire omgangar i deionisert vatn – ein type vatn som er behandla slik at det er reinare enn det som er i springen.
– Er du ikkje redd for at papiret skal gå i stykker når du vaskar det?
– Dei ligg heilt i ro i badet, forklarar Kleivane. – I tillegg bruker vi eit syntetisk støtteark under arket, og er svært forsiktige når vi rører ved det. Med for mykje rørsle og handtering kunne ein jo risikert at det blei papirmache.
Ho forklarar at papirfibrane blir haldne saman ved at dei ligg på kryss og tvers om einannan, i tillegg til bindingar på molekylært nivå. Papir som vi skriver og trykker på er også tilsett litt lim for å hindre at blekket flyt utover. Sjølv om noko av limet blir skylt ut i vatnet, så blir det meste igjen i papiret.
– I dei fleste tilfelle ved våtbehandling er eg meir redd for teikninga eller trykket enn sjølve papiret.
Samstundes understrekar Kleivane at ein alltid tek litt risiko.
– Sjølv om vi gjer ulike testar i forkant er det aldri ein garanti for eit godt resultat.
Tørking
Etter vaskinga må papiret tørke, men papir kan endre form når det tørkar etter å ha vore vått. Difor blei arka lagt til tørk under press, for å unngå at dei skulle endre for mykje form.
– Det var eit svakt punkt mellom ark V og VI, og etter tørkinga såg vi at papiret hadde knekt der, seier Kleivane. – Heldigvis var det eit reint brot, men vi sat då med tre delar.
Etter tørking gjekk papirarka over i eit nytt bad, med alkalisk vatn, for å auke pH-verdien til papiret. Det deioniserte vatnet i dei fyrste bada har ein lav pH, på om lag 5, men med tanke på bevaring skal papir helst ha ein pH rundt 7.
– Difor bada vi det på nytt for å auke pH-verdien.
Dublering
Det var heile tida planen å lime verket på ein annan bakgrunn, sidan det var såpass skjørt, men etter at det blei delt i tre blei det heilt nødvendig. På fagspråket kallast denne prosessen dublering.
– Det er noko av det kjekkaste vi gjer i papirkonservering, seier Marie Kleivane. – Men vi gjer det ikkje så ofte.
Til dubleringa brukte ho eit såkalla japanpapir. Det er eit papir med lange fiber, som er laga av planter som mellom anna veks i Japan, fortel ho.
– Det er mykje brukt i papirkonservering, fordi det ikkje endrar dimensjonar i like stor grad som «europeisk» papir.
For å feste verket til japanpapiret bruker dei eit klister laga av kveitstivelse, som er litt som mjøl, men veldig reint. For at delane, med dublering, skal halda på forma si, blei dei strekktørka på ein karibari. Dette er ein tradisjonell japansk monteringsmetode. Kort fortalt er det ei tavle som gjev motstand når fuktig papir blir festa til det.
Etter tørkinga blei dei tre ulike delane sette saman igjen.
Siste hand på verket
Nokre områder i motivet var vekke alt før behandlinga, i tillegg til rifter og bitar som hadde flytta seg under behandlinga.
– På desse områda var det lyse japanpapiret svært synleg, så eg bestemde meg for å dempa desse partia, seier Kleivane.
Her brukte ho ei slags masse av cellulosepulver og fargeblyantar.
Resultatet
– Ein føler seg aldri heilt ferdig, men eg blei faktisk ganske nøgd med resultatet, seier Kleivane.
Ho seier at det alltid er ting som kunne blitt gjort litt anleis, særleg når ein arbeider såpass tett og nært med noko over tid. Då er det viktig å ta eit steg tilbake og å la det ligge litt, før ein ser på det igjen.
– Konservatorar skal bevare, ikkje forskjønne. Det kan vera ein vanskeleg balansegang nokre gonger.
Då er det godt å kunne spørje kollegaer om dei ser den same «feilen» eller skada. Om dei ikkje ser det, så gjer ho ikkje noko med den.
Du kan sjå byen «Byen Lübeck» i utstillinga «Gothic Modern» fram til 15. juni. Eller zoome inn på det i Samlinga på nett.
