– Etter Hamsun er det vanskeleg å sjå at vi har hatt ein større kunstnar enn Sverre Fehn, seier Ulf Grønvold, tidlegare leiar for Nasjonalmuseet, Arkitektur i NRK-dokumentaren «Sverre Fehn, arkitekt».
I 1997 blei Sverre Fehn tildelt Pritzkerprisen, som er rekna som «arkitekturens nobelpris», for sine «varige og utmerkede bidrag til menneskeheten» gjennom karrieren si som arkitekt.
Fehn teikna ei rekke einebustadar og museumsbygg, mellom anna Villa Schreiner og Storhamarlåven i Hamar, men mest kjend er han for Den nordiske paviljongen i Venezia, som stod ferdig i 1962.
– Med Venezia-paviljongen er han Noregs mest kjende arkitekt nokosinne, fortel Joakim Skajaa, kurator samling og utstilling på Nasjonalmuseet.
Paviljongen syner fram kunst og arkitektur frå Norden og blir besøkt av titusenvis av menneskje under Veneziabiennalane for kunst og arkitektur kvart år.
Trass i dette meiner Skajaa at det er noko uforløyst over karrieren til Fehn.
– Han deltok på internasjonale konkurransar heilt frå han var ferdig utdanna. Han hadde tydelege ambisjonar på eigne vegner, og for arkitekturen sin, fortel Skajaa.
Fehn vann mellom anna konkurransen om utbygginga av Det Kongelege Teater i København, men prosjektet vart lagt på is. Nasjonalmuseet har også teikningar frå andre konkurranseutkast og urealiserte prosjekt frå Paris, Kongo og Saudi-Arabia.
– Hadde desse prosjekta blitt realiserte ville vi hatt ei anna forteljing om Fehn, trur Martin Braathen, senior kurator samling og utstilling.
Filosofisk arkitekt
Fehn sin produksjon var liten, men er kjenneteikna av eit poetisk blikk, bevisste val, og eit fokus på detaljar. Einebustadane han teikna hadde ofte spesiallaga møblar, lamper og gardiner.
– Det ligg eit ekstra lag med meining i husa hans. Ser du eit av vindauga hans, så føler du at han spør «kva er eit vindauga?», fortel Martin Braathen.
Særleg i skissene til Fehn kjem dette filosofiske fram.
– Det er nokre gjennomgåande tema. Det er betraktningar rundt døden, mennesket i verda og arkitektonisk konstruksjon som ein måte for mennesket å påverka verda på.
I fleire av skissebøkene til Fehn kan ein sjå at han har kome tilbake, med ein penn med ein annan farge, for å kommentera eigne skisser.
I tillegg til eigen praksis var Sverre Fehn tilsett hjå Arkitekthøgskulen frå 1971 til 1995.
– Evna hans til å forenkla dei mest komplekse tankerekker, som gjorde at både studentar og lærarar forstod det på ein ny måte, var ei oppleving i seg sjølv, seier Per Olaf Fjeld, som arbeidde saman med Fehn, til NRK.
Denne filosofiske sida kjem til syne allereie under studia, då han som diplomoppgåve teikna eit krematorium. Bygget var forma som ein lang betongmur. Når ein gjekk inn gjennom muren ville ein sett ut over gravene og havet, medan bygningane låg langs innsida av muren. Den avdøde si reisa, frå dei blei levert til dei pårørande fekk utlevert urna, bevegde seg langs muren. Forma på krematoriet symboliserte overgangen mellom livet og døden.
Prosjektet skapar ein relasjon til staden, fortel Skajaa, men også til noko større, som død, liv og evigheit. Fehn oppdagar tidleg at han er interessert i dei store spørsmåla rundt død, liv og mennesket sin plass i verda, og at dettte er noko han vil arbeida med.
Motstand mot det nøkterne
I 1949 blei Fehn uteksaminert frå det nyoppstarta Statens arkitektkurs i Oslo. Her studerte han saman med Geir Grung og Håkon Mjelva, som også blei markante norske arkitektar.
Miljøet på skulen var prega av nøkternheit og pragmatikk i gjenreisinga etter andre verdskrig, men det var også stor interesse for internasjonal arkitektur – som i etterkrigstida utvikla seg mot stor skala, med masseproduserte bygningselement.
– Ein diskuterte korleis ein skulle gjenbygga Europa, korleis dei nye byane, heimane og universiteta skulle sjå ut, fortel Martin Braathen.
Same år som dei blei uteksaminert, vann Fehn og Grung konkurransen om museumsbygning for dei Sandvigske Samlinger på Lillehammer, som dei teikna i ein typisk etterkrigsstil – med avlange bygningar i teglstein og betong. I 1950 teikna dei også det modernistiske Økern Aldershjem, men Fehn og Grung utvikla seg til å bli svært ulike arkitektar.
– Etter kvart uttrykker Fehn ein avstand mot denne retninga. Han ser seg nok meir som ein kunstnarleg eller poetisk arkitekt.
Internasjonal orientering
Fehn var ein del av ei gruppe norske arkitektar med internasjonal orientering, saman med Geir Grung, Arne Korsmo og Håkon Mjelva, forklarar Martin Braathen.
I 1951 reiste Fehn til Marokko, for å studera arkitekturen der.
– Han lar seg fascinera av kva som utgjer dei grunnleggande elementa i arkitekturen, som kva ein vegg eller eit golv kan vera, seier Braathen. – Det han skildrar derifrå, er at elementa ikkje har dei same kulturelt koda tydingane som i arkitekturen han kjenner frå før. Ein vegg er ikkje berre ein vegg, den blir brukt veldig pragmatisk til mange ulike formål.
Året etter reiste Fehn til Paris, der han arbeider hjå den franske arkitekten Jean Prouvé i Paris.
I 1956 vann Sverre Fehn konkurransen om Noregs paviljong på verdsutstillinga i Brüssel. Han gjekk over til å teikna aleine, og stilen var meir open og mindre pragmatisk enn prosjekta med Grung. Paviljongen blei demontert etter utstillinga, men blei forløparen til Den nordiske paviljongen i Venezia i 1962.
Den nordiske paviljongen i Venezia er luftig, og trea som står inne i paviljongen kan strekka seg ut gjennom opningar i taket. Sjølv om det ifølge Braathen er eit internasjonalt, modernistisk uttrykk, så blir det tolka i eit nordisk lys.
– Han arbeider med tomta, trea og staden på ein måte som folk assosierer med Norden, fortel han. – Måten han filtrerer lyset gjennom betongbjelkane i taket. Betong er jo ikkje eit spesielt norsk materiale, men det blir tolka som eit nordisk lys, og blir samanlikna med lauvverket på eit nordisk tre.
I Italia blir Fehn kjend med den italienske arkitekten Carlo Scarpa, som er kjend for material- og konstruksjonsval som gjev bygningane eit tidlaust uttrykk.
– Ein ser at han blir veldig påverka av han, seier Braathen. – Ein del av det veldig poetiske språket til Fehn kan ein finna igjen hjå Scarpa.
Villa Schreiner
I 60-åra teikna Fehn fleire einebustadar, mellom anna Villa Norrköping og Villa Schreiner.
Villa Schreiner på Kringsjå i Oslo stod ferdig i 1963, og blanda det nordiske med inspirasjon frå japansk arkitektur. Skilet mellom ute og inne er flytande, med store vindaugsflater, og ein bærande konstruksjon som står utanfor veggane. Dette gjer at ein kan opna opp hjørna av bygget ut mot hagen.
– Det er ein omsorg for detaljane som vi fort gløymer i dag, forklarar arkitekt Stein Halvorsen, som bur i huset, i NRK-dokumentaren «Sverre Fehn, arkitekt».
Han syner korleis stolpane som bærer huset er plassert på rullesteinar, som gjer at vatnet renn vekk frå treverket, og korleis ein stor naturstein gjer jobben som ei trapp mellom hage og terrasse.
– Han lagar relasjonar med stadar, møter mellom materialar og rom, utdjupar Joakim Skajaa. – Det er ikkje så lett å forklara, men du opplever at arkitekturen er til for å få til slike møter.
Braathen trekker fram at arkitekturen til Fehn er veldig gjennomteikna, med heilskaplege materialval.
– Den er planlagd etter nokre tydelege idear, også er den teikna, og teikna om igjen, til alt sit på ein heilt bestemd måte, til detaljane heng på greip i forhold til ein stor heilskap.
Forteljande bygg
Utover karrieren endra Fehn sin arkitektur seg til å bli meir historieforteljande.
– Fleire av husa hans tek form som vandringar, seier Martin Braathen. – Det er ein måte ein kan bevega seg gjennom bygningen på, med bestemte blikk og romlege opplevingar undervegs, der det er ein kontrast mellom det som er lukka og trongt, og at det opnar seg.
Villa Busk i Bamle i Telemark er eit eksempel på eit slikt narrativt bygg. Bygget frå 1989 er langt og smalt, og ligg langs toppen av ein åsrygg. Undervegs blir du servert velregisserte utsikter av tomta og landskapet rundt.
– Samstundes set han opp eit tårn på Villa Busk, som skaper ei motvekt til den lette horisontale bevegelsen på åsryggen. Der jobbar han på ein måte mot naturen. Han er ikkje ein som berre pent og pynteleg føyer seg inn i landskapet, han vil inn og gjera noko markant som også yter landskapet litt motstand.
Fleire av museumsbygga hans, som Bremuseet i Fjærland og Aukrustsenteret i Alvdal, har også ei liknande langstrakt form.
Historisk sus
Når dei blir spurt om å velja eit hovudverk blant kulturbygga til Fehn er Nasjonalmuseet sine to kuratorar einige om at Storhamarlåven frå 1974 skil seg ut.
Storhamarlåven er del av museet Domkirkeodden i Hamar, og er ei ombygging av ein eksisterande låve, i tillegg til ruinar frå mellomalderen. Fehn har lagt til element av betong og glas, mellom anna ei bru i betong som tek publikum gjennom bygningen, der gjenstandar som er funne i ruinane er stilt ut på stilistisk vis.
– Det syner ei av Fehn sine store interesser, nemleg historie og mellomalder. Han går i dialog med den og isceneset den gjennom kontrastar, fortel Braathen.
På same måte som i Villa Busk underkastar ikkje Fehn seg landskapet og dei eksisterande bygningane.
– Det peiker fram mot dei viktigaste byggeoppgåvene vi har i dag og i åra framover, nemleg å arbeida med eksisterande bygningsmassar, og å fortolka den.
Kritikk og konsekvensar
Skådalen skole for døve og hørselhemmede, skulle bli eit nederlag for Fehn.
I desember 1975 stod Gert Benneche sin kritikk av bygget på framsida av Dagbladet, med tittelen «Betonghelvete for døve barn». Arkitekt Peter Butenschøn kritiserte også bygget. Han meinte det var poetisk og vakkert, men at Fehn hadde bomma på brukarane.
– Fordi dette var born og unge som ikkje kunne høyra, eller høyrde dårleg, ville Fehn gje dei ekstra sanselege inntrykk for auga, uttalte Butenschøn til NRK i 2009. – Så viste det seg jo at Skådalen blei nesten ubrukeleg i fleire år, fordi borna blei for urolege. Det blei for spanande.
Etter Skådalen tok det 14 år før Fehn fekk eit offentleg oppdrag.
Ifølgje Butenschøn bestemde Statsbygg seg for å ikkje gje Fehn fleire oppdrag, fordi han var for vrang. Dei greidde ikkje handtera ein så sterk arkitekt, meiner han.
Også internatleiaren på Skådalen skole blei intervjua, Bitten Haavik Ikdahl. Ho opplevde kritikken som djupt urettferdig, og syntest Fehn lukkast godt med bygget.
– Når du kjem ut frå soveromma kjem du ut i eit opent rom, fortel ho. – Du ser kven som er til stades, du kan sjå ut og sjå om det er fint eller dårleg vêr og du ser kva som skjer på kjøkkenet. På kort tid skaffar du deg mykje informasjon.
Likevel fekk kritikken store konsekvensar for Fehn. Per Olaf Fjeld, som arbeidde på kontoret til Fehn på denne tida, skildrar det som om at det meste stoppa opp.
Store ambisjonar
I 1996 teikna Sverre Fehn vinnarutkastet til utbygginga av Det Kongelege Teater i København. Forslaget, som blei kalla Teaterfuglen, skapte også debatt. Det vart satt opp ein fullskala mock-up, slik at befolkninga kunne gjera seg opp ei meining, men prosjektet enda med å bli skrinlagt.
– Om det hadde blitt gjennomført hadde han blitt ein annan arkitekt, meiner Joakim Skajaa.
I 1997 blei Fehn tildelt Pritzkerprisen, den gjævaste internasjonale prisen for arkitektur, for karrieren sin. Likevel uteblei dei store offentlege og internasjonale oppdraga. Per Olaf Fjeld trur at det at Fehn hadde eit lite kontor, med mellom to og fem tilsette, delvis kan ta skulda.
– For å ri på den positive bølga som ein slik pris gjev, så må ein ha eit større nettverk rundt seg, seier han.
På slutten av 90-åra og byrjinga av 2000-talet teikna Fehn ein serie kulturbygg. Bremuseet i Fjærland, Aukrustsenteret i Alvdal, Aasentunet i Ørsta, Preus museum i Horten og Gyldendalhuset og Arkitekturmuseet i Oslo.
– Han hadde store ambisjonar, fortel Joakim Skajaa. – Sett i ettertid så etterlet han seg ei veldig fin portefølje med interessante prosjekt, men ein kan jo sjå for seg at når ein stod i det, og eigentleg ville teikna i Paris, men fekk teikna i Ørsta, at han ikkje var heilt nøgd. Han gav inntrykk av det, at han ikkje var heilt nøgd.
Kjelder
Almaas, Ingerid Helsing. 10.05.2010. «People have to be strong to cope with good architecture». Architecture norway. https://architecturenorway.no/stories/people-stories/fehn-97/
Blikstad, Line. 01.12.2016. «Fehnomenet», Dagens Næringsliv, D2. https://www.dn.no/d2/arkitektur/fehnomenet/2-1-9513
Norberg-Schulz, Christian. 2003. «Sverre Fehn : samlede arbeider», Damm.
NRK. 15.12.2009. «Sverre Fehn, arkitekt». https://tv.nrk.no/program/MKTF05000009
Pedersen, Ragnar. «Storhamarlåven - et bygningshistorisk konglomerat». Museumsnytt, nr. 1/2 frå 1989.
https://sverrefehn.info/
